دستاوردی که باید اذعان کرد در مدت 35 سال پس از انقلاب اسلامی ایران بزرگ‌ترین تحول گمرکی کشور بوده است و مهمتر آنکه این دستاورد با کمک دانش‌پژوهان بومی و به دست توانمند جوانان تحصیلکرده دانشگاه تهران به ثمر نشسته است. 20 دستاورد ویژه گمرک با استفاده از سامانه جامع گمرکی و پنجره واحد تجارت فرامرزی را می‌توان به شرح ذیل بیان کرد:
راه‌اندازی بزرگ‌ترین بانک اطلاعات تجارت خارجی کشور در دولت یازدهم
بر اساس گزارش گمرک ایران، بانک اطلاعات تجارت خارجی کشور یکی از ارزشمندترین دستاوردهای گمرک الکترونیک به‌شمار می‌رود. این بانک اطلاعاتی کلیه اطلاعات مربوط به "سامانه جامع گمرکی" را به‌طور اتوماتیک دریافت و در مرکز داده خود تجمیع و پردازش می‌کند. این اطلاعات شامل اظهارنامه‌ها، پروانه‌های واردات، صادرات و ترانزیت، بیجک‌ها و اطلاعات پروانه‌های عبوری است.
بررسی سوابق عملکرد واردکنندگان، صادرکنندگان و همچنین شرکت‌های حمل‌ونقل به‌صورت هوشمند به تفکیک وزن، ارزش، نوع کالا و تخلفات احتمالی از مهم‌ترین قابلیت‌های این بانک اطلاعاتی به‌شمار می‌رود.
این بانک اطلاعاتی که با هدف شفاف‌سازی فعالیت‌ها در حوزه تجارت خارجی راه‌اندازی شده است این امکان را به گمرک می‌دهد تا به‌صورت لحظه‌ای فعالیت واردکنندگان به تفکیک کالای وارداتی، نوع ارز، تعداد دفعات واردات، نوع معامله و محل انجام معامله را به سال، ماه، هفته، روز و به ساعت رصد نماید و همچنین چگونگی انتقال مالکیت کالا، نوع وکالت و تعداد افرادی که اشخاص حقیقی و حقوقی وکالت داده‌اند را گزارش کند. یکی از مهم‌ترین قابلیت‌های این بانک اطلاعاتی گزارش لحظه‌ای و هوشمند از بزرگ‌ترین واردکنندگان کشور است به گونه‌ای که مشخص میشود افراد و شرکت‌های فعال در امر تجارت خارجی در فواصل زمانی مشخص و به لحظه چه میزان فعالیت و چه نوع کالاهایی را به کشور وارد کرده‌اند. از دیگر امکانات این بانک اطلاعاتی گزارش دقیق از میزان واردات کالاهای اساسی به کشور است و به‌صورت منظم و لحظه‌ای اعلام می‌کند که حجم واردات کالاهای اساسی به کشور در فواصل زمانی مشخص چقدر بوده و آیا نیازی به واردات بیشتر هست یا خیر؟
پیش از این اطلاعات و عملکرد واردکنندگان و صادرکنندگان به‌صورت گمرک به گمرک جمع‌آوری و در ستاد مرکزی گمرک ایران تجمیع میشد و در صورت نیاز پرونده واردکنندگان به‌صورت دسته‌جمعی جهت بررسی به ستاد مرکزی گمرک ایران ارسال می‌گردید و امکان رصد لحظه‌ای و هوشمند فعالیت‌های واردکنندگان و صادرکنندگان وجود نداشت.
صدور پروانه (برگ سبز) الکترونیکی
با اجرای سامانه جامع امور گمرکی، پروانه (برگ سبز) به‌صورت الکترونیکی صادر شده و این پروانه براساس میزان واقعی خروح کالا تنظیم میشود.
همچنین این قابلیت در این سامانه لحاظ شده که با حذف کاغذ، صدور پروانه که منشاء بسیاری از مشکلات و تخلفات است، نسبت به تبادل الکترونیکی اسناد بین سازمان‌ها و مراکز مورد نیاز مانند نیروی انتظامی اقدام نماید. استعلام الکترونیکی کالاهای خروجی از دیگر قابلیت‌های این سامانه است.
کیف پول الکترونیک در گمرک
این اقدام به دنبال اجرای پنجره واحد تجارت فرامرزی و سامانه جامع گمرکی و در جهت سرعت بخشیدن به عملیات گمرکی صورت گرفته است و از آنجا که در ازای خدماتی مانند توزیع، انبارداری، تخلیه و بارگیری براساس قوانین و دستورالعمل‌های مربوطه می‌بایست مبلغی پرداخت گردد، سامانه جامع امور گمرکی با راه‌اندازی کیف پول الکترونیک متصل به کارت‌های هوشمند باعث گردیده است که صادرکننده نیازی به پرداخت مبالغ مالی خدمات نداشتند و سامانه به‌صورت هوشمند از کیف پول الکترونیک آن برداشت می‌نماید.
این موضوع علاوه بر ایجاد کنترل‌های دقیق و جلوگیری از تخلف موجب افزایش سرعت شده و عدم نیاز به حسابداری‌های پیچیده را میسر می‌سازد.
دوراظهاری واردات
در گذشته اظهارنامه‌های گمرکی در گمرکات اجرایی توسط اپراتورها تایپ و تحویل متقاضی میشد. این موضوع علاوه بر مشکلات ناشی از حضور این افراد در گمرک، باعث کندی سرعت کار گمرکات در ترخیص کالا می‌گردید. زیرا هر گمرک برمبنای تعداد اظهارنامه‌ای که می‌توانست در روز تایپ کند خدمات ارائه می‌کرد.
انجام تشریفات ترخیص کالاهای وارداتی و همچنین صدور کالا از کشور براساس قانون امور گمرکی و آیین‌نامه اجرایی آن منوط به تنظیم اظهارنامه گمرکی و تسلیم آن به گمرک است. اظهارکننده موظف است اسناد لازم از قبیل سیاهه خرید، گواهی مبدأ، اسناد بانکی و سایر مجوزهای مورد نیاز را که مقررات و قوانین مربوطه تعیین کرده است به اظهارنامه منضم کند.
با راه‌اندازی سامانه اظهار از راه دور، این موضوع برطرف شده و هر صاحب کالا می‌تواند در هر زمان از شبانه‌روز نسبت به پر کردن فرم اظهارنامه و تحویل الکترونیکی اسناد به گمرک اقدام نماید.
دوراظهاری صادرات
با راه‌اندازی سامانه اظهار از راه دور هر صادرکننده می‌تواند در هر زمان از شبانه‌روز نسبت به پر کردن فرم اظهارنامه و تحویل الکترونیکی اسناد به گمرک اقدام کند.
همچنین عدم نیاز به مراجعه حضوری صاحبان کالا و انجام تشریفات گمرکی به‌صورت غیرحضوری از جمله این موارد است. از دیگر قابلیت‌های سامانه در بخش صادرات انجام الکترونیکی بخشی از امور ارزیابی در محل و توزین و کنترل وسایل نقلیه حامل بار است.
دوراظهاری ترانزیت
بر اساس این گزارش، در گذشته اظهارنامه‌های گمرکی در گمرکات اجرایی توسط اپراتورها تایپ و تحویل متقاضی میشد. این موضوع علاوه بر مشکلات حضور این افراد در گمرک، باعث کندی سرعت گمرکات در ترانزیت کالا می‌گردید. زیرا هر گمرک برمبنای تعداد اظهارنامه‌ای که می‌توانست در روز تایپ کند خدمات ارائه می‌کرد.
با اجرای سامانه جامع امور گمرکی در قسمت ترانزیت، اظهار از طریق اینترنت صورت می‌گیرد و این سامانه به‌طور هوشمند کنترل‌های لازم را در اظهارنامه‌ها و تعیین مسیر آنها اعمال می‌نماید. این کنترل‌ها برمبنای اظهارنامه، گمرکات مبدأ و مقصد، مجوزهای موردنیاز و یا امکان ترانزیت و یا عدم امکان آن به گمرکات مربوطه اعمال میشود.
طرح کارشناسی مجازی
یکی از اقدامات گمرک در ارتباط با این بحث، موضوع کارشناسی متمرکز یا Expert Pool است.
در گذشته بین کارشناس و مدیر ارتباط مستقیم وجود داشت که این امر فساد را در سیستم اداری افزایش می‌داد. اما با راه‌اندازی کارشناسی متمرکز در گمرک ایران، بعد از اینکه اشخاص اظهارنامه ارائه کردند، کار کارشناسی بدون ارتباط مستقیم میان کارشناس و ارباب رجوع در اسرع وقت صورت می‌گیرد. همچنین در این سیستم هیچ فرقی بین یک کارشناس با یک اظهارکننده عادی وجود ندارد. به عبارتی با اجرای چنین سامانه‌‌ای همه گمرکات کشور در قالب یک گمرک دیده میشود و بخش عظیمی از کارها به‌صورت الکترونیکی صورت می‌گیرد و از بسیاری خطاها، تخلفات و مراجعات بی‌مورد جلوگیری میشود.
با این طرح توزیع اظهارنامه‌ها در گمرکات جهت کارشناسی مجازی براساس تخصص بودن گمرکات کشور صورت می‌پذیرد و بر این اساس اظهارنامه‌های گمرکات تخصصی صرفاً به کارشناسان مجازی مستقر در سایر گمرکات تخصصی ذی‌صلاح ارجاع خواهد شد.
در صورت نیاز کارشناس به رویت نمونه کالا، مراتب از سوی کارشناس مجازی به رئیس سرویس ارزیابی گمرک محل اظهار گزارش می‌گردد تا موارد درخواستی توسط ایشان انجام و نتیجه به کارشناس مجازی اولیه (مستقر در دیگر گمرکات) گزارش گردد.
دریافت اصل اسناد و احراز اصالت اسناد اسکن شده در سامانه توسط مسئول سرویس ارزیابی گمرک محل اظهار صورت می‌پذیرد و مسئولیت کارشناسان مجازی صرفاً در حیطه استنتاج از اسناد الکترونیکی می‌باشد.
در صورت بروز اختلاف و نیز مواردی که کارشناس مجازی نسبت به ارائه گزارش اقدام می‌نماید، گزارش کارشناس مجازی مستقیماً به کارتابل مدیریت یا معاون گمرک محل اظهار ارسال می‌گردد. تصمیم‌گیری نهایی در مورد اختلاف در گمرک محل اظهار مستقیماً توسط مدیر آن گمرک صورت می‌پذیرد که این تصمیم‌گیری می‌تواند با اخذ مشورت معاون، رئیس سرویس ارزیابی و شخص معتمد مدیر باشد، لذا از زمان ابلاغ این بخشنامه نیازی به تشکیل کمیته فنی نبوده و نظر نهایی مدیر در اظهارنامه الکترونیکی درج و کارشناس مجازی بر آن اساس اقدام می‌نماید.
در صورت باقی ماندن اختلاف اظهارنامه با دستور مدیر گمرک محل اظهار، توسط آن گمرک به دفتر ستادی ذی‌ربط ارسال خواهد شد. این ارسال به صورت الکترونیکی بوده و متضمن شرح کامل موضوع اختلاف به همراه مستندات و اعلام صریح دلایل آن گمرک خواهد بود.
دریافت الکترونیک مانیفست
در سامانه جامع امور گمرکی برخلاف گذشته که اطلاعات مانیفست کالا به‌صورت دستی و غیرقابل صحت‌سنجی به گمرک ارائه میشد، اطلاعات مانیفست کالا قبل از ورود به گمرک به‌صورت الکترونیکی از شرکت‌های حمل‌ونقل دریافت میشود. این اطلاعات پردازش شده و مبنای طی تشریفات گمرکی قرار خواهد گرفت. صدور قبض انبار به‌صورت الکترونیکی و طی مراحل آن با کمترین وقفه از قابلیت‌های سامانه در این حوزه است.
سامانه آنلاین ارزش
گمرک ایران از مهم‌ترین پروژه گمرکی در تعیین ارزش کالاها رونمایی کرد و با اجرایی شدن این پروژه با عنوان تعیین شناسه ارزش واحد کالا (TSC) ارزش کالاها با استفاده از سامانه جامع گمرکی به صورت آنلاین تعیین میشود.
این اقدام در اجرای دستور رئیس‌کل گمرک ایران و تأکید ایشان مبنی بر یکسان‌سازی ارزش کالاهای وارداتی به‌منظور رعایت عدالت مالیاتی در اخذ حقوق ورودی و جلوگیری از اعمال سلیقه در ارزشگذاری کالاها و ایجاد فضای رقابتی سالم برای کلیه واردکنندگان، تجار و صاحبان کالا، با عنایت به مواد 14 و 15 قانون امور گمرکی و آیین‌نامه‌های اجرایی مربوطه در بررسی و تعیین ارزش کالاهای وارداتی صورت می‌گیرد.
بنابراین گزارش، دفتر بررسی و تعیین ارزش گمرک نیز در بخشنامه‌ای 10 بندی این موضوع را به گمرکات سراسر کشور اعلام کرد.
پنجره واحد مجازی
با استفاده از سامانه جامع گمرکی ارتباط الکترونیکی گمرک با ۲۱ سازمان همکار برقرار شده و تبادل اطلاعات اقتصادی با برخی سازمان‌ها از طریق سامانه بیتا (بستر یکپارچه تبادل اطلاعات)که توسط گمرک نوشته شده و در وزارت امور اقتصادی و دارایی مستقر شده است صورت می‌گیرد و صدور مجوزهای ترخیص کالا نیز از طریق پنجره واحد تجارت فرامرزی توسط سازمان‌های همکار گمرک به صورت الکترونیکی انجام میشود.
بانک مرکزی، سازمان امور مالیاتی، سازمان ملی استاندارد، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، سازمان غذا و دارو، سازمان توسعه تجارت، نیروی انتظامی، سازمان حفظ نباتات و سازمان دامپزشکی کشور ازجمله ۲۱ سازمانی هستند که تبادل اطلاعات و صدور مجوزها با استفاده از سامانه جامع گمرکی به‌صورت الکترونیکی صورت می‌پذیرد.
صندوق الکترونیکی
همانطور که در قسمت قبل اشاره شد، سامانه جامع امور گمرکی، با اتصال مستقیم به بانک و پرداخت الکترونیکی مزایای بسیاری را در چرخه تجارت خارجی کشور پدید می‌آورد.
کنترل الکترونیکی بدهی‌ها
بدهی‌های گمرکی که برمبنای ماده 7 قانون امور گمرکی مشخص می‌شوند، پیش از این به‌صورت نیمه مکانیزه و با دخالت انسان کنترل میشد. بدین صورت امکان جعل و یا تخلف بسیار زیاد بود.
با راه‌اندازی سامانه جامع امور گمرکی، این بدهی‌ها به‌صورت سیستمی اعمال شده و به افرادی که بدهی دارند به‌صورت اتوماتیک اجازه اظهار و خروج کالا داده نخواهد شد. بدین صورت فرد می‌بایست بدهی خود را پرداخت نموده تا از گمرک خدمات دریافت نماید و این موضوع تأثیر بسیار زیادی بر کاهش بدهی‌های گمرکی خواهد داشت.
علاوه بر این بررسی‌های سیستمی و مشخص نمودن میزان بدهی نیز به طور اتوماتیک در سامانه لحاظ شده و در زمان مشخص شدن بدهی، سامانه به‌طور اتوماتیک از انجام عملیات فرد بدهکار در کل کشور، به‌طور یکسان جلوگیری به عمل می‌آورد.
سامانه جامع بازبینی
این سامانه از قسمت دریافت اسناد در جمع‌آوری اظهارنامه‌های سرویس واردات شروع شده و با طی مراحل مختلف تا بایگانی راکد را تحت پوشش خود قرار می‌دهد.
بر این اساس اسناد پس از تحویل به بازبینی به‌صورت سیستمی بین کارشناسان بازبینی توزیع میشود و شخص در توزیع اظهارنامه‌ها دخیل نیست.
توزین هوشمند
از آنجا که وزن در مراحل ورود کالا به کشور نقش تعیین‌کننده دارد، سامانه جامع امور گمرکی با اتصال مستقیم به باسکول‌ها و دریافت الکترونیکی مقدار توزین شده جهت هر کالا، این اطلاعات را پردازش و با ضابطه‌های مورد نظر اعمال مدیریت ریسک می‌نماید.
بر این اساس، دیگر نیازی به صدور و تحویل قبض باسکول نبوده و سامانه به طور اتوماتیک این اطلاعات را به درب خروج و سایر قسمت‌های مربوطه ارسال می‌نماید.
سامانه بایگانی دیجیتال اسناد
سامانه بایگانی دیجیتال در گمرکات اجرایی راه‌اندازی شده است. این سامانه‌ها با دریافت اسکن اسناد، آنها را به اطلاعات اظهارنامه لینک نموده و کارشناس می‌تواند اطلاعات اسکن اسناد را مشاهده نماید. جلوگیری از تغییر اسناد مربوطه و مفقودی اسناد ازجمله قابلیت‌های این سامانه است.
اعمال بخشنامه‌ها و مقررات به‌صورت الکترونیکی
یکی از معایب صدور بخشنامه‌های اداری، زمان‌بر بودن ارسال و دریافت آنها و توجیه مدیران زیرمجموعه در زمینه این بخشنامه‌ها بود. به طوری که گاهی اوقات برداشت‌های متفاوت از بخشنامه‌ها باعث مشکلات عدیده‌ای شده است. همچنین بررسی بازخورد بخشنامه‌ها معمولاً با پیچیدگی و زمان بسیار همراه است. با اجرای سامانه جامع امور گمرکی، این بخشنامه‌ها توسط مرکز و به‌صورت یکجا در سامانه اعمال می‌گردد و از اعمال سلیقه و بخشنامه‌های متفاوت جلوگیری به عمل خواهد آورد.
سامانه هوشمند بیمه
با راه‌اندازی این سامانه بیمه‌ها به شبکه الکترونیکی سامانه جامع گمرکی پیوستند تا فعالیت بیمه‌های همکار در گمرک به‌صورت الکترونیکی کنترل شود تا علاوه‌بر صرفه‌جویی در وقت و هزینه، از بروز تخلفات احتمالی هم جلوگیری شود.
تیر الکترونیکی(E-TIR)
ازجمله بخش‌های سامانه جامع امور گمرکی، بخش کارنه‌تیر است. این بخش نیز همانند ترانزیت از فرآیند دوراظهاری آغاز شده و براساس رویه کارنه‌تیر اقدام به طی روند مربوطه می‌نماید.
ارسال اطلاعات به مقصد و اعلام وصول اتوماتیک ازجمله قابلیت‌های این بخش از سامانه است.
با هماهنگی اتاق بازرگانی و انجمن شرکت‌های حمل‌ونقل و با حضور نماینده سازمان IRU در تهران، پژوهشکده سامانه‌های هوشمند اقدام تولید ماژول اتصال سامانه جامع به سازمان IRU و دریافت مستقیم اطلاعات کارنه‌تیر از مبدأ حمل انجام شده و در حال حاضر تیر الکترونیکی (E-TIR) اجرایی شده است.
قرارداد آیین‌نامه اجرایی طرح الکترونیکی تیر«E-TIR» هم با هدف تسهیل روند ترانزیت، تجارت و کاهش خطرپذیری میان دکتر مسعود کرباسیان رئیس‌کل گمرک ایران و محسن جلالی‌پور رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران امضا شد.
مسعود کرباسیان رئیس‌کل گمرک ایران در مراسم امضای این آیین‌نامه با تأکید بر اینکه امروز بیش از 70 کشور دنیا براساس سند تیر رفتار می‌کنند، گفت: ما به‌عنوان یک کشور پیشتاز در امر کارنه تیر توانستیم با 70 کشور دنیا ارتباط برقرار کنیم که این کار بدون کمک همکارانمان در اتاق بازرگانی میسر نبود.
در بحث ترانزیت یک نوع هماهنگی بین ما و کمیسیون اقتصادی اروپا که تحت نظر سازمان ملل است از یک سو و سازمان ایرو وجود دارد.
وی افزود: از سوی دیگر امروز بیش از 70 کشور دنیا براساس سند تیر رفتار می‌کنند. سند تیر یا همان دفترچه کارنه تیر دفترچه‌‌ای است که قبلاً صادر میشد و به عنوان مثال وقتی کامیونی از اروپا راه می‌افتاد به هر مرز گمرکی که می‌رسید یک برگ از دفترچه مزبور را که وُله نام داشت می‌کندند و گمرکات پس از جمع‌آوری این برگه‌ها آنها را به مقر اصلی کنوانسیون تیر در ژنو می‌فرستادند، تا بررسی شود که کامیون مورد نظر در آن زمان از کشورهای مسیر ترانزیت عبور کرده است یا نه که کاری زمان‌بر و سخت بود، اما امروز خوشبختانه با سیستم تیر الکترونیکی می‌توان وضعیت کامیون‌ها را به صورت لحظه‌ای رصد کرد.
رئیس کل گمرک با اشاره به اینکه ایران با 15 کشور همسایه است که از این تعداد 7 کشور به دریا راه ندارند و دروازه ورود به این کشورها عهده ایران است، گفت: در واقع ما دروازه ورود به جنوب شرقی آسیا هستیم و آسیای مرکزی را هم پوشش می‌دهیم.
سامانه ثبت و دریافت شماره شناسه گوشی‌های وارداتی (IMEI) در گمرک
گمرک جمهوری اسلامی ایران در راستای اجرای سیاست‌های کنترل هوشمند ورود کالا به کشور و به منظور تسریع و شفاف‌سازی فرآیند واردات تلفن همراه، افزایش دقت در کنترل‌های گمرکی، نسبت به ثبت و دریافت شماره شناسه گوشی‌های وارداتی اقدام نمود.
IMEI مخفف International Mobile Equipment Identity شناسه بین‌المللی تجهیزات موبایل بوده و کلیه دستگاه‌های موبایل با قابلیت اتصال به شبکه مخابراتی GSM، دارای این کد 15 رقمی مختص به خود می‌باشند.
در این کد، اطلاعات مربوط به مدل گوشی، شرکت سازنده، کشور سازنده و... وجود داشته و گوشی‌های تلفن همراه توسط این کد در شبکه‌های مخابراتی ثبت می‌شوند.
گمرک ایران از کلیه نمایندگان رسمی و ارائه‌کنندگان کالای تجاری تلفن‌های همراه در ایران دعوت به‌عمل می‌آورد با شرکت فعال در اجرای این طرح و ارائه پیشنهادات و انتقادات سازنده، علاوه بر ساده‌سازی و تسریع در انجام فرآیندهای رسمی ورود کالا به کشور، موجبات جلوگیری از جعل، تخلف و قاچاق کالا را فراهم نمایند.
ارزیابی الکترونیکی عملکرد گمرکات سراسر کشور
دسترسی به گزارشات و اطلاعات مدیریتی ازجمله نیازهای مدیریتی امروزی است. در گذشته دسترسی به این اطلاعات در گمرک به زمان زیادی نیاز داشت و بسیار تخصصی بود و می‌بایست اطلاعات تک‌تک گمرکات تجمیع و سپس پردازش اطلاعات انجام شده و گزارشات مدیریتی دریافت شود. همچنین دسترسی به این اطلاعات پیچیده و در اختیار بخش فناوری اطلاعات بود.
ارزیابی عملکرد گمرکات سراسر کشوربا روش الکترونیکی پیشنهادی کونیو میکوریا دبیرکل سازمان جهانی گمرک با عنوان پی ام سی(PMC)در نشست تخصصی مدیران ستادی و اجرایی گمرکات سراسر کشور بررسی و ارزیابی شد.
این اقدام با بهره‌گیری از سامانه پنجره واحد تجارت فرامرزی صورت گرفت و دکتر کرباسیان رئیس‌کل گمرک ایران در این نشست با بهره‌گیری از گزارش‌های آنلاین این سامانه به ارزیابی عملکرد گمرکات پرداخت و مشکلات و مسائل مرتبط با رویه‌های گمرگی گمرکات سراسر کشور را با کمک سامانه‌های هوشمند تبیین و درخصوص هر یک از موارد مطرح شده راهکارهایی بیان داشت.
