در این یادداشت، وضعیت کنونی لجستیک تجاری ایران براساس شاخص‌های مرتبط بین‌المللی که توسط نهادهای معتبر بین‌المللی اندازه‌گیری و پایش می‌شوند تبیین شده است. برای این منظور دو شاخص مهمی که در حال حاضر وضعیت لجستیک کشورها را نشان می‌دهد یعنی «شاخص عملکرد لجستیک» و «شاخص توانمندسازی تجاری» مورد توجه قرار گرفته است.



شاخص عملکرد لجستیک
شاخص عملکرد لجستیک (LPI) یک شاخص چندبعدی می‌باشد که عملکرد بخش لجستیک یک کشور را ارزیابی می‌نماید و از سال 2007 به صورت دوسالانه توسط بانک جهانی ارزیابی می‌شود.

شاخص عملکرد لجستیک (LPI) عملکرد هر کشور را در شش حوزه که مهمترین ابعاد صنعت لجستیک کنونی را شکل می‌دهد، اندازه‌گیری می‌نماید. این شش حوزه لجستیکی عبارتست از:

    کارایی فرایندهای ترخیص کالا (سرعت، سادگی و قابل پیش‌بینی بودن تشریفات اداری مثل فرایندهای گمرکی)؛
    کیفیت زیرساختهای تجاری و جابجایی (مثل: مبادی ورودی، راه‌آهن، جاده‌ها، تکنولوژی اطلاعات)؛
    سهولت دسترسی به کالاهای مختلف با قیمت رقابتی؛
    شایستگی و کیفیت خدمات لجستیکی (متصدیان حمل‌ونقل، کارگزاران یا واسطه‌های گمرک)؛
    توانایی در تعقیب و ردیابی کالاهای ارسالی؛
    مناسب بودن زمان تحویل محموله‌ها به مشتری در زمان برنامه‌ریزی شده یا زمان مورد انتظار؛


     

البته باید توجه داشت که هیچیک از این شش حوزه نمی‌تواند به‌تنهایی بیانگر عملکرد لجستیکی یک کشور باشد؛ بلکه به‌صورت توام و در کنار یکدیگر می‌توانند عملکرد لجستیکی کشور را نشان دهند.
 
شاخص     2007     2010     2012     2014
تعداد کل کشورها     150     155     155     166
کارایی فرایندهای ترخیص کالا     63     106     126     133
کیفیت زیرساختهای لجستیکی     66     86     100     97
سهولت در ارسال محموله‌های بین‌المللی     66     121     115     124
شایستگی و کیفیت خدمات لجستیک     78     69     87     83
توانایی در تعقیب و ردیابی کالاهای ارسالی     125     110     108     123
تحویل بموقع کالا     106     85     138     141
شاخص عملکرد لجستیک     78     103     112     114
 
متاسفانه باید اذعان کرد که وضعیت ایران در این شاخص که معتبرترین شاخص لجستیکی بین‌المللی است اصلا مناسب نیست و طی سالهای اخیر دایما در حال نزول بوده است.

این در حالیست که کشورهای رقیب ایران در منطقه یعنی امارات و ترکیه وضعیتی به مراتب بهتر دارند و به ترتیب در رتبه‌های 24 و 30 از میان 166 کشور قرار دارند. حتی کشورهای دیگر منطقه همچون قطر، عربستان، بحرین، کویت، عمان، پاکستان، اردن، قزاقستان و ارمنستان نیز عملکرد لجستیکی بهتر از ایران داشته‌اند.
حال آنکه همانطور که در یادداشت‌های قبلی‌ام بارها اشاره کرده‌ام، ایران بهترین موقعیت لجستیکی را در بین کشورهای منطقه داراست.

شاخص جهانی توانمندسازی تجاری
گزارش شاخص جهانی توانمندسازی تجاری، از سال 2006 به طور مرتب و دو سالانه توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر می‌شود. این شاخص، یک شاخص کلان بین‌المللی برای نشان دادن وضعیت تجاری کشورها در زمینه‌های مختلف است. این شاخص دارای هفت زیرشاخص اصلی است و شباهت زیادی به «شاخص عملکرد لجستیک» دارد.

 
شاخص     2012     2014
تعداد کل کشورها     132     138
دسترسی به بازارهای داخلی     131     138
دسترسی به بازارهای خارجی     126     133
کارآیی و شفافیت امور گمرکی     96     119
زیرساخت‌های لجستیکی     67     65
کیفیت خدمات لجستیکی     71     90
زیرساخت‌های فناوری اطلاعات     94     103
محیط عملیاتی کسب‌وکار     83     125
شاخص توانمندسازی تجاری     117     131

همانگونه که از جدول فوق نتیجه می‌شود وضعیت ایران در این شاخص حتی بدتر از شاخص عملکرد لجستیک است و در سال 2014 ایران رتبه 131 از میان 138 کشور دنیا را داشته است. این در حالیست که کشورهای قطر، امارات و ترکیه به ترتیب با رتبه‌های 22، 27 و 36 بهترین وضعیت را در بین کشورهای منطقه داشته‌اند. همچنین کشورهای دیگر منطقه همچون عربستان، بحرین، عمان، اردن، کویت، قزاقستان، ارمنستان و پاکستان نیز وضعیتی بهتر از ایران در این شاخص بین‌المللی دارند که جای نگرانی دارد.

البته توضیح این نکته ضروریست که تحریم‌ها و به تبع آن کاهش چشمگیر رابطه تجاری ایران با تجارت بین‌الملل تاثیر به سزایی در عملکرد نامناسب لجستیک تجاری ایران طی این سال‌ها داشته است. به بیانی دیگر، جایگاه واقعی لجستیک تجاری ایران (با همین زیرساخت‌های موجود) اینگونه نیست که پایین‌تر از کشورهایی چون پاکستان، اردن،‌ قزاقستان یا ارمنستان باشد اما پوشیده هم نیست که از برخی کشورهای رقیب منطقه‌ای عقب‌تر هستیم و برای تبدیل شدن به کشور اول تجاری منطقه در افق 1404 باید اهتمامی جدی داشت.